Problemen met reflecteren

Problemen met reflecteren

De risico’s van reflectie nader bezien

Door: Tom Luken

Conclusie van een kritisch artikel:

2013 03 02 ProblemenMetReflecteren.pdfIn dit artikel is betoogd dat leerlingen/studenten op alle niveaus van het beroepsonderwijs te veel moeten reflecteren. Het is, ogenschijnlijk zonder veel kritische reflectie en sturing, in hoog tempo een hype geworden.

Denkprocessen kunnen allerlei vormen hebben. Zij kunnen functioneel en productief zijn, maar ook ineffectief en zelfs schadelijk. In definities en operationalisaties van reflectie en in de praktijk van reflectieopdrachten krijgen deze verschillen onvoldoende aandacht.

Er wordt teveel uitgegaan van de veronderstelling dat leerlingen/studenten al kunnen reflecteren. Of het wel zullen leren door het gewoon te doen. Goed reflecteren is echter voor veel leerlingen – en zelfs voor veel docenten – nog te moeilijk. De vraag in hoeverre het te leren is, is nog onbeslist. Op dit moment is in ieder geval nog zelden sprake van een hiervoor geschikte leeromgeving en van een weloverwogen en evidence-based didactiek. Reflecteren gebeurt in het onderwijs nu dan ook vaak op een manier, die weinig productief is en zelfs negatieve gevolgen kan hebben.

Zoals de psycholoog Frijda (1993) in zijn beroemde boek ‘De emoties’ heeft duidelijk gemaakt, zijn emoties signalen voor de belangen van een persoon. De hekel die veel leerlingen en studenten hebben aan reflecteren, kan betekenen dat zij het ervaren als iets wat niet in hun belang is. Misschien zijn zij onbewust bang om in een piekerval terecht te komen en schade aan hun psychisch functioneren op te lopen. Of om afgeleid te worden van hun eigen gevoel en daardoor slechtere keuzen te maken. Er zijn gronden voor een dergelijke angst. Hun verzet is dan ook begrijpelijk en legitiem. Logisch, dat zij zichzelf dissociëren van hun reflecties.

Zolang leerlingen/studenten de opdrachten uitvoeren als corvee, zonder enige eigen betrokkenheid, zal het met de risico’s wel meevallen, maar zijn er evenmin positieve effecten te verwachten. Het is dan waarschijnlijk louter tijd- en geldverlies. Wil reflectie effectief zijn, dan is de persoonlijke betrokkenheid van de student nodig en nemen de risico’s op negatieve consequenties navenant toe. Uit het voorafgaande kunnen de volgende voorwaarden worden afgeleid voor het tegelijkertijd verbeteren van de effectiviteit en het verminderen van de risico’s:

• Reflecteren moet een proces zijn, dat de persoon ervaart als iets van zichzelf. Dat lukt waarschijnlijk niet als er dwang in het spel is.

• Waarschijnlijk lukt reflecteren jongeren ook niet goed, als ze het op hun eentje doen. Er moet sprake zijn van feedback en dialoog (Vonk, 2003; Kuijpers & Moesker, 2006; Mittendorff e.a. 2008).

• Voorwaarden voor een ware dialoog zijn persoonlijk contact, vertrouwen, inleving, geduld en eerlijkheid. En dat er bijvoorbeeld momenten zijn waarin gezwegen wordt of anderszins ruimte ontstaat voor ‘hittepunt’ en ‘poëtische argument’ (Kessels, 2006). Voor een ware dialoog geldt: “Je moet in zekere zin je verstand verliezen… In de gesprekken van Socrates is dit niet-weten – de aporie, de erkenning en beleving van de eigen onwetendheid – een voorwaarde om werkelijk weten te kunnen verwerven.”. Geconstateerd moet worden dat de randvoorwaarden in het beroepsonderwijs, de gebruikelijke relaties tussen docenten en studenten en de aanwezige competenties van docenten vooralsnog weinig mogelijkheden bieden voor dergelijke dialogen (Mittendorf, 2008; Winters, 2008).

• Het is noodzakelijk dat er geschikte input is voor het reflectieproces en mogelijkheden voor output. Er moet niet alleen aandacht zijn voor het beginnen, maar ook voor het beëindigen van reflectie.

• Vragen en opdrachten voor reflectie dienen te passen bij het ontwikkelingsniveau en de individuele kenmerken en situatie van de betrokkene.

• Als de pessimisten gelijk hebben, moeten de ambities teruggeschroefd worden. Dan gaat het erom een didactiek of pedagogiek te ontwikkelen, die zich beperkt tot het leggen van een vruchtbare basis, zodat betrokkene het reflectievermogen later voorspoedig kan ontwikkelen.

• Reflectie moet niet eenzijdig aangemoedigd worden. Het moet steeds onderdeel zijn van een cyclus. Het denken is in die cyclus zeker belangrijk. Onder meer om de intuïtie te toetsen en om consistentie te bereiken. Maar andere onderdelen van de cyclus, die andere aspecten van het functioneren betreffen, zijn even belangrijk. Eén van die onderdelen is waarnemen of observeren. Dit is onder meer nodig om de verhalen of theorieën die het denken opbouwt, van stof te voorzien en te toetsen aan de werkelijkheid. Wilson & Dunn (2004) tonen aan dat het observeren van je zelf en de reacties van andere mensen een effectievere, of in ieder geval minder moeilijke bron van zelfkennis biedt, dan nadenken over je zelf. Even belangrijk is het voelen, de intuïtie of het waar nemen en hanteren van signalen uit het innerlijk. En tenslotte het doen, tot actie overgaan, bijvoorbeeld op iemand afstappen of iets uitproberen. Als het denken vast zit, desnoods afleiding zoeken. Input vinden voor nieuwe cycli…

Om eventuele misverstanden te voorkomen wil ik tot slot benadrukken dat de conclusie niet is dat we zouden moeten ophouden met reflecteren. De conclusie is: minder, maar beter reflecteren. Laten we kind en badwater goed onderscheiden. Dit hoofdstuk wil geen pleidooi zijn voor impulsiviteit of voor het blind varen op gevoel, intuïtie of passie. Ons denken, mits met mate en in samenhang met onze andere functies gebruikt, is een mooi en noodzakelijk instrument. Onafhankelijk, kritisch denken is nodig om ons individueel en collectief te behoeden voor valkuilen en hypes. We hebben het nodig om consistente en geloofwaardige verhalen te construeren, die lijn brengen in ons leven. Reflecteren speelt een belangrijke rol bij zelfsturing. En zelfsturing (in evenwicht met je laten sturen) is essentieel, zowel voor effectief leren als voor geëmancipeerd burgerschap.

artikel als geheel downloaden als pdf


Meer weten? Wij selecteerden de volgende boeken voor jou.

Praktijkboek intervisie

Praktijkboek intervisie Steeds meer professionals maken gebruik van intervisie voor het vergroten van hun kennis en vaardigheden op hun vakgebied. Dat intervisie ook een uitstekend instrument is voor persoonlijke ontwikkeling en zelfs voor organisatieontwikkeling is minder bekend. Het ‘Praktijkboek Intervisie’ laat zien dat persoonlijke en professionele groei onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.     Wil je meer weten? of het

Posted in Boeken | Tagged , , | Comments Off on Praktijkboek intervisie

Reflectiespel 2

Reflectiespel 2 In ons handelen en denken zitten patronen van terugkerende vanzelfsprekendheden. We denken daar niet bewust over na. We reageren als vanzelf. Door reflectie wordt u zich bewust van die automatismen, van uw innerlijke obstakels maar ook van uw ongebruikte mogelijkheden. Doel van dit spel is uw reflectievermogen (verder) te ontwikkelen, het vergroten van uw zelfkennis en de dynamiek

Posted in Boeken | Tagged , , | Comments Off on Reflectiespel 2

Reflectiespel 1

Reflectiespel 1 Reflecteren is een vorm van leren die uw emotionele intelligentie vergroot, het helpt u effectiever te handelen, omdat u bewust stilstaat bij uw ervaringen, uw gedrag en het effect wat dat heeft op anderen. Het is de basis voor succesvol gedrag in uw werk en studie en ligt ten grondslag aan andere competenties zoals bijvoorbeeld samenwerken. Het spel

Posted in Boeken | Tagged , , | Comments Off on Reflectiespel 1


Aanvullende artikelen

Waarom is Action Learning op dit moment weer interessant?

Waarom is Action Learning op dit moment weer interessant? Dit boekje gaat in op de didactische werkvorm ‘Action Learning’. Action Learning is een didactisch model, gegrond in de wetenschappelijke traditie van Action Research. In deze traditie wordt onderzoek gekoppeld aan het verbeteren van de onderzochte situatie. Veel geciteerd is een uitspraak van Kurt Lewin uit 1947:“If youwant toknowhowthingsreallyare, justtrytochange them”.

Posted in Artikelen | Tagged , , | Comments Off on Waarom is Action Learning op dit moment weer interessant?

Reflecteren en onderwijs: een taxonomie

Reflecteren en onderwijs: een taxonomie Het onderscheid tussen reflecteren, denken, leren, en leren reflecteren is onduidelijk. Er zijn allerlei vormen van reflecteren. Het is moeilijk deze te ontwikkelen. Het probleem is dat onderwijsdoelen met betrekking tot reflecteren in termen van studentengedrag ontbreken. Daarom is een taxonomie van reflecteren ontwikkeld naar analogie van de taxonomie van Bloom. Hierdoor wordt duidelijker wat

Posted in Artikelen | Tagged , , | Comments Off on Reflecteren en onderwijs: een taxonomie

Leren met toekomstscenario’s

Leren met toekomstscenario’s De scenariomethode is oorspronkelijk opgezet om te leren omgaan met toekomstige onzekerheden voor het bedrijfsleven. In deze methode verplaatsen de deelnemers zich naar de toekomst en zijn ze in staat hun gedachteproces los te maken van het huidige moment. Ze stellen zich voor hoe de toekomst eruit ziet en worden zich bewust van een aantal onzekerheden. Op

Posted in Artikelen | Tagged , , | Comments Off on Leren met toekomstscenario’s


Tools om zelf toe te passen

Vier stoelen reflectie

Vier stoelen reflectie De vier stoelen reflectie is een dynamisch model van reflecteren. De vier stoelen reflectie is eenvoudig te begrijpen en toe te passen, praktisch, speels en virtueel, bevordert zelfsturing en zelfvertrouwen, is interactief vanuit de gelijkwaardigheid van delen en is een vorm van levend leren, met hoofd, hart en lijf. De vier stoelen reflectie kan je toepassen als

Posted in Overige tools | Tagged , , , | Comments Off on Vier stoelen reflectie

ABCD-reflectiemodel

ABCD-reflectiemodel Wat is er gebeurd? Aanleiding  Wat was daaraan Belangrijk voor mij? Welke Conclusie trok ik daaruit over hoe te handelen? Deed ik dat ook werkelijk of deed ik iets anders? Welk Effect had datgene wat ik deed? F: Ben ik tevreden over hoe ik heb gehandeld? Klopt mijn analyse wel? Wat had ik anders kunnen doen? Download het ABCD-reflectiemodel als

Posted in Overige tools | Tagged , , | Comments Off on ABCD-reflectiemodel

Progressiecirkels

Posted in Overige tools | Tagged , , , | Comments Off on Progressiecirkels