Problemen met reflecteren
De risico’s van reflectie nader bezien
Door: Tom Luken
Conclusie van een kritisch artikel:
In dit artikel is betoogd dat leerlingen/studenten op alle niveaus van het beroepsonderwijs te veel moeten reflecteren. Het is, ogenschijnlijk zonder veel kritische reflectie en sturing, in hoog tempo een hype geworden.
Denkprocessen kunnen allerlei vormen hebben. Zij kunnen functioneel en productief zijn, maar ook ineffectief en zelfs schadelijk. In definities en operationalisaties van reflectie en in de praktijk van reflectieopdrachten krijgen deze verschillen onvoldoende aandacht.
Er wordt teveel uitgegaan van de veronderstelling dat leerlingen/studenten al kunnen reflecteren. Of het wel zullen leren door het gewoon te doen. Goed reflecteren is echter voor veel leerlingen – en zelfs voor veel docenten – nog te moeilijk. De vraag in hoeverre het te leren is, is nog onbeslist. Op dit moment is in ieder geval nog zelden sprake van een hiervoor geschikte leeromgeving en van een weloverwogen en evidence-based didactiek. Reflecteren gebeurt in het onderwijs nu dan ook vaak op een manier, die weinig productief is en zelfs negatieve gevolgen kan hebben.
Zoals de psycholoog Frijda (1993) in zijn beroemde boek ‘De emoties’ heeft duidelijk gemaakt, zijn emoties signalen voor de belangen van een persoon. De hekel die veel leerlingen en studenten hebben aan reflecteren, kan betekenen dat zij het ervaren als iets wat niet in hun belang is. Misschien zijn zij onbewust bang om in een piekerval terecht te komen en schade aan hun psychisch functioneren op te lopen. Of om afgeleid te worden van hun eigen gevoel en daardoor slechtere keuzen te maken. Er zijn gronden voor een dergelijke angst. Hun verzet is dan ook begrijpelijk en legitiem. Logisch, dat zij zichzelf dissociëren van hun reflecties.
Zolang leerlingen/studenten de opdrachten uitvoeren als corvee, zonder enige eigen betrokkenheid, zal het met de risico’s wel meevallen, maar zijn er evenmin positieve effecten te verwachten. Het is dan waarschijnlijk louter tijd- en geldverlies. Wil reflectie effectief zijn, dan is de persoonlijke betrokkenheid van de student nodig en nemen de risico’s op negatieve consequenties navenant toe. Uit het voorafgaande kunnen de volgende voorwaarden worden afgeleid voor het tegelijkertijd verbeteren van de effectiviteit en het verminderen van de risico’s:
• Reflecteren moet een proces zijn, dat de persoon ervaart als iets van zichzelf. Dat lukt waarschijnlijk niet als er dwang in het spel is.
• Waarschijnlijk lukt reflecteren jongeren ook niet goed, als ze het op hun eentje doen. Er moet sprake zijn van feedback en dialoog (Vonk, 2003; Kuijpers & Moesker, 2006; Mittendorff e.a. 2008).
• Voorwaarden voor een ware dialoog zijn persoonlijk contact, vertrouwen, inleving, geduld en eerlijkheid. En dat er bijvoorbeeld momenten zijn waarin gezwegen wordt of anderszins ruimte ontstaat voor ‘hittepunt’ en ‘poëtische argument’ (Kessels, 2006). Voor een ware dialoog geldt: “Je moet in zekere zin je verstand verliezen… In de gesprekken van Socrates is dit niet-weten – de aporie, de erkenning en beleving van de eigen onwetendheid – een voorwaarde om werkelijk weten te kunnen verwerven.”. Geconstateerd moet worden dat de randvoorwaarden in het beroepsonderwijs, de gebruikelijke relaties tussen docenten en studenten en de aanwezige competenties van docenten vooralsnog weinig mogelijkheden bieden voor dergelijke dialogen (Mittendorf, 2008; Winters, 2008).
• Het is noodzakelijk dat er geschikte input is voor het reflectieproces en mogelijkheden voor output. Er moet niet alleen aandacht zijn voor het beginnen, maar ook voor het beëindigen van reflectie.
• Vragen en opdrachten voor reflectie dienen te passen bij het ontwikkelingsniveau en de individuele kenmerken en situatie van de betrokkene.
• Als de pessimisten gelijk hebben, moeten de ambities teruggeschroefd worden. Dan gaat het erom een didactiek of pedagogiek te ontwikkelen, die zich beperkt tot het leggen van een vruchtbare basis, zodat betrokkene het reflectievermogen later voorspoedig kan ontwikkelen.
• Reflectie moet niet eenzijdig aangemoedigd worden. Het moet steeds onderdeel zijn van een cyclus. Het denken is in die cyclus zeker belangrijk. Onder meer om de intuïtie te toetsen en om consistentie te bereiken. Maar andere onderdelen van de cyclus, die andere aspecten van het functioneren betreffen, zijn even belangrijk. Eén van die onderdelen is waarnemen of observeren. Dit is onder meer nodig om de verhalen of theorieën die het denken opbouwt, van stof te voorzien en te toetsen aan de werkelijkheid. Wilson & Dunn (2004) tonen aan dat het observeren van je zelf en de reacties van andere mensen een effectievere, of in ieder geval minder moeilijke bron van zelfkennis biedt, dan nadenken over je zelf. Even belangrijk is het voelen, de intuïtie of het waar nemen en hanteren van signalen uit het innerlijk. En tenslotte het doen, tot actie overgaan, bijvoorbeeld op iemand afstappen of iets uitproberen. Als het denken vast zit, desnoods afleiding zoeken. Input vinden voor nieuwe cycli…
Om eventuele misverstanden te voorkomen wil ik tot slot benadrukken dat de conclusie niet is dat we zouden moeten ophouden met reflecteren. De conclusie is: minder, maar beter reflecteren. Laten we kind en badwater goed onderscheiden. Dit hoofdstuk wil geen pleidooi zijn voor impulsiviteit of voor het blind varen op gevoel, intuïtie of passie. Ons denken, mits met mate en in samenhang met onze andere functies gebruikt, is een mooi en noodzakelijk instrument. Onafhankelijk, kritisch denken is nodig om ons individueel en collectief te behoeden voor valkuilen en hypes. We hebben het nodig om consistente en geloofwaardige verhalen te construeren, die lijn brengen in ons leven. Reflecteren speelt een belangrijke rol bij zelfsturing. En zelfsturing (in evenwicht met je laten sturen) is essentieel, zowel voor effectief leren als voor geëmancipeerd burgerschap.
artikel als geheel downloaden als pdf
[hr]Meer weten? Wij selecteerden de volgende boeken voor jou.
Praktijkboek intervisie
In hoeverre ben ik in staat om écht open en oordeelvrij te luisteren naar collega’s, en wat vraagt dat van mijn eigen reflectieve vermogen? Hoe kan ik intervisie inzetten als structureel instrument voor professionele ontwikkeling binnen mijn team of organisatie? Welke intervisiemethode past het beste bij de dynamiek, doelen en ontwikkelfase van mijn intervisiegroep? In Praktijkboek Intervisie – Proces & Methoden nemen
Docenten leren reflecteren
Wat in mijzelf raakt dit thema van reflectie het meest en waarom? Hoe kan ik mijn eigen (onbewuste) overtuigingen en waarden beter leren kennen door reflectie? Op welke manier kan ik mijn professionele handelen meer in lijn brengen met wie ik ten diepste ben? De kracht van reflectie van Fred Korthagen en Ellen Nuijten is een diepgravend en tegelijkertijd uiterst toegankelijk
Reflectie: de basis
In hoeverre durf ik eerlijk te kijken naar mijn eigen handelen, inclusief de ongemakkelijke kanten daarvan? Welke terugkerende patronen zie ik in mijn gedrag, en wat zeggen die over mijn overtuigingen of blinde vlekken? Hoe kan ik mijn reflectie verdiepen zodat het daadwerkelijk leidt tot bewustere keuzes en professioneel groeien? In Reflecteren: de basis neemt Mirjam Groen de lezer mee op een
[hr]
Aanvullende artikelen
Reflecteren en onderwijs: een taxonomie
Het artikel behandelt de ontwikkeling van een taxonomie van reflecteren in het onderwijs, gebaseerd op een analogie met de taxonomie van Bloom. Omdat het onderscheiden en stimuleren van verschillende vormen van reflecteren complex is, wordt een hiërarchisch model voorgesteld waarin reflectieve handelingen worden ingedeeld op niveaus van eenvoudig naar complex. Deze niveaus variëren van het reageren op concrete vragen over
Reflectie en portfolio en reflectie, wat te beoordelen?
Het artikel behandelt de rol van reflectie en portfolio’s in het competentiegericht onderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam. Het onderstreept dat reflectie een essentieel onderdeel is voor het zichtbaar maken van de ontwikkeling van competenties bij studenten, waarbij het belangrijk is om reflectie te operationaliseren en te beoordelen. Er wordt besproken dat reflectie zowel kan worden gezien als een vaardigheid
Zeven levensfasen van leiders
Zeven levensfasen van leiders In lijn met ‘de zeven levensfasen van de man’ die Shakespeare beschrijft in As You Like It, kent ook het leven van businessleiders zeven fasen: kind, schooljongen, geliefde, soldaat, generaal, staatsman en wijsgeer. Wie deze ontwikkelingsfasen en de daarmee samenhangende issues en crises bestudeert kan veel leren over leiderschap. Niet dat de crises daardoor kunnen worden
[hr]
Tools om zelf toe te passen
Vier stoelen reflectie
Reflectie is meer dan denken over wat je hebt gedaan; het is een uitnodiging om te voelen, te ervaren en te groeien. Het Vierstoelenmodel biedt een fysieke en speelse manier om je innerlijke dialoog te verkennen en te verdiepen. Door letterlijk plaats te nemen op verschillende stoelen, krijg je inzicht in de diverse stemmen binnenin jezelf en hoe deze je
ABCD-reflectiemodel
Wat is er gebeurd? Aanleiding Wat was daaraan Belangrijk voor mij? Welke Conclusie trok ik daaruit over hoe te handelen? Deed ik dat ook werkelijk of deed ik iets anders? Welk Effect had datgene wat ik deed? F: Ben ik tevreden over hoe ik heb gehandeld? Klopt mijn analyse wel? Wat had ik anders kunnen doen? Download het ABCD-reflectiemodel als pdf
